Κεντρικοί ομιλητές

Κρήτη και Εθνικοί Αγώνες 1821-1869, το καθρέφτισμα τους στη λογοτεχνία: ποίηση, ρίμες, αναγνώστες

Παρασκευή 07.10.2022, 19.30, Ζευς

Η ομιλία θα έχει στόχο να εξετάσει τις λογοτεχνικές συμπεριφορές των Κρητικών κατά τα πρώτα χρόνια της ελληνικής εθνικής συγκρότησης, από το 1821 έως το 1869, ή ώς τα 1880 περίπου – εποχής που στην ιστορία της λογοτεχνικής, της διανοητικής γενικότερα ζωής, την αποκαλούμε Ρομαντισμός. Ο λόγος που επέλεξα αυτό το θέμα είναι επειδή σε μια πρώτη εποπτική θεώρηση διείδα μια σημαντική απόκλιση της Κρήτης –ορθότερα, των Κρητικών– στις λογοτεχνικές τους συμπεριφορές απ’ ό,τι παρατηρώ στους υπόλοιπους Έλληνες, είτε του ελεύθερου ελληνικού κράτους είτε όσων κατοικούσαν στις χώρες που έλεγχε η οθωμανική κυβέρνηση ή εκείνων που ζούσαν στις ευρωπαϊκές παροικίες.
Τα δεδομένα: Ούτε ανάμεσα στα πρώτα αλλά ούτε και στα δεύτερα ποιητικά ονόματα των ρομαντικών χρόνων δεν συναντάμε κανένα που να ανήκει σε Κρητικό. Ο μόνος με κρητική καταγωγή που απόκτησε φήμη, και ζηλευτή μάλιστα φήμη στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ονομαζόταν Αντώνιος Αντωνιάδης· ωστόσο γεννήθηκε και έζησε στον Πειραιά κυρίως, λιγότερο στην Αθήνα. Το πιο σημαντικό όμως βρίσκεται αλλού· η παρουσία του στο λογοτεχνικό παρόν ήταν εφήμερη, έσβησε στα ύστερά του χρόνια, στις αρχές του 20ού αιώνα, και χάθηκε ολότελα, μα ολότελα, μόλις πέθανε στα 1905. Η αξία όμως του κάθε λογοτέχνη δεν βρίσκεται στο αν διαβάστηκε, αλλά στο για πόσο ξαναδιαβάζεται. Το αμέσως επόμενο όνομα θα ήταν του Μύρωνα Νικολαΐδη (1833-1898)· όμως κι ετούτος απλώς γεννήθηκε στην Κρήτη· μικρό παιδί βρέθηκε στη Σύρο και ποτέ του δεν γύρισε στο πατρικό νησί. Ακόμα πιο άγνωστα είναι τα ονόματα που ακολουθούν: Εμμανουήλ Στρατουδάκης (1854-1883) και Περικλής Καλαθάκης, που πρέπει να ήταν δέκα ή δεκαπέντε χρόνια μεγαλύτερος· κι οι δυο δημοσίευσαν τρεις-τέσσερις συλλογές στη δεκαετία του 1870.
Από την αρχική διαπίστωση μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια δεύτερη, εξίσου αξιοσημείωτη. Η μεγάλη κρητική εξέγερση του 1866, το ηρωικό Αρκάδι, όλοι οι αγώνες της τριετίας αποτέλεσαν ισχυρή και επίμονη πηγή έμπνευσης για την ελληνική λογοτεχνία· αν όμως αναζητήσουμε πόσοι από τους συγγραφείς ήταν απόδημοι Κρητικοί σε ελεύθερους τόπους ‒γιατί βέβαια όσοι ζούσαν στην Κρήτη δεν θα ήταν φρόνιμο να εκτεθούν–, θα διαπιστώσουμε πως και αυτοί δεν έγραψαν ποιήματα στη λόγια παράδοση παρά τύπωσαν ρίμες. Ετούτη όμως η δεύτερη διαπίστωση μπορεί νομίζω να αποτελέσει μια καλή βάση για να προσεγγίσουμε και την πρώτη.
Θα επιμείνω ιδιαίτερα στις τυπωμένες ρίμες, θα επιχειρήσω να τις συγκρίνω με τις προφορικές και να καταδείξω την αρχική «προφορικότητα» τους, το ότι δηλαδή η σύνθεσή τους ακολουθεί διαφορετικό τρόπο, που έχει μεγάλη και ισχυρή προϊστορία, μια παράλληλη πορεία με την υψηλή κρητική λογοτεχνία της Αναγέννησης. Η οφειλόμενη τελική ερμηνεία του φαινομένου, «γιατί η λογοτεχνική συμπεριφορά των Κρητικών διαφοροποιείται από την κοινή νεοελληνική» φοβούμαι ότι θα μείνει εκκρεμής.