Κεντρικοί ομιλητές
Μαρία Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου
Ομότιμη Καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Βυζαντινή ζωγραφική στον νομό Λασιθίου (14ος-15ος αι.): Συνέχειες, κενά, ιδιαιτερότητες, μαρτυρίες κοινωνικής πραγματικότητας
Αντικείμενο της ομιλίας είναι η μελέτη τοιχογραφιών βυζαντινής τέχνης σε ναούς του νομού Λασιθίου κατά την πρώιμη βενετική περίοδο της Κρήτης, συγκεκριμένα στους 14ο και 15ο αιώνες, στους οποίους εμπίπτουν τα περισσότερα τοιχογραφημένα μνημεία του νομού. Οι ναοί, κτισμένοι συνήθως στον μονόχωρο καμαροσκέπαστο τύπο, βρίσκονται σε κατοικημένες περιοχές ή διάσπαρτοι στην ύπαιθρο σε καίρια σημεία. Αρκετοί έχουν μελετηθεί, ενώ υπάρχουν και ενδιαφέρουσες συνθετικές προσεγγίσεις (Σ. Παπαδάκη-Oekland, Γ. Μοσχόβη). Έγγραφα από τα αρχεία της Βενετίας, σημαντικά για τον τόπο, αναφέρουν μεταξύ άλλων ονόματα χωρίων και ‒σπανίως‒ ναών (έκδ. X. Γάσπαρης). Με βάση επιλεγμένα τοιχογραφικά σύνολα θα επισημάνουμε όψεις της μνημειακής ζωγραφικής στην ανατολική Κρήτη και θα αναζητήσουμε μαρτυρίες για την κοινωνία και τον υλικό πολιτισμό της εποχής.
Φυσικές καταστροφές, επιδημίες, επαναστάσεις και ταραχές στο νησί, ιδίως στον 14ο αιώνα, επηρέασαν ασφαλώς την ανέγερση και διακόσμηση μνημείων. Ωστόσο, οι σωζόμενες τοιχογραφίες τεκμηριώνουν τη συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης και την απήχηση παλαιολόγειων προτύπων ως προς τα εικονογραφικά προγράμματα και θέματα, την τεχνική, τους εκφραστικούς τρόπους. Στοιχεία της δυτικής τέχνης υιοθετούνται αραιά στη ζωγραφική. Το συγγενικό εικαστικό λεξιλόγιο σε ορισμένα μνημεία είναι ενδεικτικό επικοινωνίας μεταξύ συνεργείων και μετακινήσεων των ζωγράφων, ενώ ανιχνεύονται αντιστοιχίες και με μνημεία άλλων περιοχών. Η ποιότητα της τέχνης ποικίλλει ανάλογα με την παραγγελία, τους δημιουργούς ή τις επαφές με καλλιτεχνικά κέντρα. Ενίοτε ο χαρακτήρας του διακόσμου, η αφιέρωση του ναού, οι παραστάσεις, υποδηλώνουν ιδιαίτερη ταυτότητα σχετική με την παραγγελιοδοσία ή παραπέμπουν στο ιδεολογικό κλίμα της εποχής, όπως στις αντιπαραθέσεις μεταξύ Ορθοδόξων και φιλενωτικών κύκλων.
Οι κτητορικές επιγραφές, χρονολογίες ή ονόματα δωρητών σε ναούς του νομού Λασιθίου παραδίδουν στοιχεία βασικά, ονόματα όμως ζωγράφων δεν έχουν εντοπιστεί. Οι απεικονίσεις αφιερωτών-αφιερωτριών και συγγενικών τους προσώπων επιτρέπουν διάφορες προσεγγίσεις, όπως ισχύει και για άλλες περιοχές. Επιπλέον το πλούσιο ζωγραφικό απόθεμα των ναών περιέχει περαιτέρω μαρτυρίες για τον υλικό πολιτισμό, τις άλλες τέχνες και την αντίστοιχη παραγωγή, την κοινωνική πραγματικότητα, τα ήθη και τις ασχολίες του πληθυσμού της κρητικής υπαίθρου κατά τη βενετική περίοδο.